लैगिक सशक्तिकरणको सवाल

सुनिता खड्का

नेपालमा प्रजातन्त्रको आगमनसंगै विभिन्न ठाँउमा धेरै सुन्न पाइने विषय हो महिला सहभागीता र तिनको शसक्तिकरण महिला शसक्तिकरणका कुरा नउठेको त्यस्तो सायदै होला । नेपाल सरकारले आयोजना गरेको होस या विभिन्न संघसंस्था,सरकारी,गैरसरकारी निकायले आयोजना गरेको राजनैतिक, आर्थिक, प्रशासनिक, सामाजिक निकायले आयोजना गरेका जुनसकै ठाँउपनि महिला शसक्तिकरणकै विषयले सजिलै स्थान पाएको हुन्छ । 

महिलाका लागी सरकारी तथा गैरसरकारी तवरबाट समेत शसक्तिकरण सम्बन्धि धेरै कार्य भईसकेका छन् । महिला धेरै कार्यमा पछाडी परेका,अवसर नपाएका,अवसर पाएपनि गर्न नखोज्ने, स्वभावैले पनि लाज मान्ने, डर मान्ने, दयालु स्वभावले गर्दा समाजमा पृतिसत्ताले जरो गाड्यो । जसले गर्दा महिला घरको चुलो चौकोमा मात्र सिमित हुनुपर्ने, घरबाहिर निस्कन नहुने, सबै क्षेत्रमा,निर्णय र पहुँचमा पुरुषको मात्र हालीमुहाली हुन थाल्यो जसले गर्दा महिला माथी आँच पु¥याउने विभिन्न किसिमका शव्दावलिको प्रयोग भएको पाईन्छ । जस्तै पोथी बासेको सुहाउदैन, छोरा पाए स्वर्गको ढोका खुल्छ, ढिलै होस छोरा होस,महिला हरुलाई स्वतन्त्र छाड्नु हुदैन आदी जस्ता शव्दले महिला अपमानित हुनुप¥यो । विभिन्न प्रथा परम्पराका नाममा विभेद, विकृति पनि उत्तिकै व्याप्त रह्यो यस्तै यस्तै ब्यवस्थाको अन्त्यका लागी समानता,विकास र शान्तिका नारासहित विभिन्न राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय सम्मेलन,आन्दोलनमा समेत सहभागी भई हरेक ठाँउमा महिलाहरुको आफ्नो प्रतिनिधित्व जमाउन सफल रहेको पाईन्छ । 

ग्रामिण भेगका महिलाहरु समेत विभिन्न जनचेतनाका कार्यक्रमहरुको प्रभावकारीताले हरेक ठाँउमा सहभागीता भएको पाईन्छ र वर्तमान अवस्थामा त झन स्थानीय तहमा महिला जनप्रतिनिधि समेत धेरै निर्वाचित भइसकेको अवस्था छ । सरकारी या गैरसरकारी तवरबाट महिला शसक्तिकरण कार्यक्रमको लागी महिला मैत्री बजेट खर्च भएको छ । जसले गर्दा महिला सहभागिता साथै चेतनास्तर पनि माथी उठेको पाईन्छ । सवाल शसक्तिकरणका कार्यक्रममा महिला संगसंगै पुरुष सहभागिता पनि बनाउनुपर्ने उत्तिकै आवश्यकता देखिन्छ । वास्तविकता कुरा गर्दा  महिलाहरु हरेक बैठक, तालिम, कार्यक्रममा उपस्थित हुदा पुरुषहरु घरमै रहने र म पूरुष भएकै कारण यस्ता बैठक, तालिम, कार्यक्रममा जान पाउदैन मैले गर्ने हरेक क्रियाकलाप जानेरै गरेको हुन्छु किनकि म पूरुष हु, हरेक कुरामा जानकारी ज्ञान नभएपनि पुरुस्वत्व देखाउनुपर्दछ भन्ने उनीहरुलाई लाग्छ, र उनीहरु हरेक ठाँउमा नियन्त्रण गर्न अगाडी सर्छन । जस्तै अनुभविय उदाहरण ः महिला तथा बालबालिका कार्यालयबाट महिला सम्बन्धि बिभिन्न कार्यक्रम हुने गर्दछन त्यसमा नियमित कार्यक्रम तर्फ एउटा कार्यक्रम हुन्छ । महिला पूरुष समविकास सो कार्यक्रममा महिला र पुरुषको बराबर सहभागितामा तिन दिने तालिम हुन्छ । त्यस तालिममा परिचय गर्दा होस या उपस्थिति रजिस्टरमा दस्तखत गर्दा होस सकस भई भई म पुरुष हु जानी नजानी भएपनि मेरो नाम भन्नुपर्छ,उपस्थितिमा लेख्न नजानेपनि कोर्नुपपर्छ मैले जान्दिन भन्न हुदैन नत्र म पूरुष हुनुको पनि ..........भन्ने भावना  उनीहरुमा पाईन्छ । 

त्यस्ता खाले तालिममा महिला भन्दा पुरुषको बढि सक्रिय सहभागिता हुन्छ किनकि कतिपय पूरुषहरुका लागी त्यस्ता तालिम नयाँ र पहिलो नै हुने गर्दछन उनीहरु ध्यानले सुनेको पाईन्छ । छलफलमा पनि जागरुक भएको पाईन्छ कि महिलाले त्यस्ता विषयमा धेरै पटक छलफल गरेको उहि कुरा उहि विषयबस्तु कति हामी मात्र सुन्नु हामीले मात्र सुनेर हामीले मात्र जानेर केहि नहुने रहेछ भनेर त्यति जागरुक नभएको पाईन्छ । छलफलका अन्त्यमा पूरुषहरु अनुभब सुनाउछन,पहिलो पटक तालिममा बस्न पाईयो, तालिम भनेको यस्तो हुदो रहेछ हामिलाई थाहा नै रहेनछ । हामी सधै हाम्रा घरका महिलालाई तालिममा बैठकमा गएको बेला कति ढिला गर्छौ के हुन्छ तालिममा भन्दै गाली गरिन्थ्यो । तालिम भनेको बल्ल थाहा भयो यस्तो हुदो रहेछ समयमा पुग्नुपर्ने नितिनियममा बस्नुपर्ने, धेरै कुरा सिक्न पाईने हामीलाई लैंगिक हिंसा,घरेलु हिंसा,प्रजनन् स्वास्थ्य भनेको के हो महिला पुरुषका सामाजिक र प्राकृतिक कार्य समेत थाहा रहेनछ,सुनौलो हजार दिनका महिलालाई यति धेरै पारिवारिक सहयोग चाहिदोरहेछ, बालविबाह, हिंसा, घरेलु हिंसा गरेमा यति सजाय र कार्बाहिको ब्यवस्था हुदारहेछ । हामीले पनि हिंसा विरुद्ध उजुरी गर्न पाँउदारहेछौ महिलाले मात्र हो की जस्तो लाग्दथ्यो, यति धेरै नियम कानुन रहेछ । 

हाम्रा लागी यस्ता कार्यक्रम अति आवश्यक छन,हामीलाई पनि महिलासंगै यस्ता कार्यक्रममा सहभागी बनाएमा पृत्तीसत्तामा चलेको समाज हामीबाटै मानसिक सोच परिवर्तन गरेर हाम्रो सहभागीताले समाजमा व्याप्त हिंसा, बालविबाह, विकृति, विसंगती न्युनिकरणमा सहयोग हुने देखिन्छ । जुन कुराको बारेमा हामीलाई नि जानकारी छैन महिलाहरुले मात्र त्यस्ता कुरामा अग्रसरता लिन्छन तर सफल हुदैनन जस्तै,रक्सी फाल्ने,जुवा तास बन्द गर्ने कार्यहरु, हिंसा पिडित व्यत्तिलाई जिल्लाका सम्बन्धित कार्यालयमा रिफर गर्दा के गरेका होलान महिलाले यीनिहरुको पनि सुनुवाई हुन्छ होला र ? कसरी थाहा पाउछन अदालत,जिल्ला प्रहरी कार्यालय, जस्तो लाग्छ अझै पनि किनकि हामी जानकार छैनौ यस्तो कुरामा, भनेर सुनाउदा राज्यबाट हुने कार्यक्रम हरु कतै महिला मैत्री मात्र भएर पो हो की महिलाले अझै पूरुषको साथ नपाउने,जस्तो लाग्छ । जसकै कारण हुनसक्छ कुनै पनि कार्यालयमा महिला कार्यालय प्रमुख भन्दा होईन होला भनेर पुरुष सेवाग्राहीले नै पत्याएको पाईदैन । महिला तथा बालबालिका कार्यालयमा महिला नै कार्यलय प्रमुख भएको पाईन्छ कुनै कुनै पुरुष सेवाग्राही कार्यालय प्रमुख खाज्दै आउदा यति नम्बर कोठामा जानु भनेर पठायो त्यहा त महिला हुनुहुन्छ सर हुनुहुन्न भन्दै कार्यालय सहयोगी दाइतिरै जादा नि लाग्छ पुरुषहरुलाई नि महिला संगसगै शसक्तिकरणका कार्यक्रमको आवश्यक छ ।

 विभिन्न ऐन कानुनका कुरा गर्दा महिलालाई मात्र सुनाईन्छ,जुनकुरा पुरुषलाई थाहै हुदैन उनिहरुबाटै महिलाहरु बढि पिडित हुने गर्छन । महिला शसक्तिकरण,महिला मैत्रि कार्यक्रमले खासै परिवर्तन पाईएन,पृत्तिसत्ताको अन्त्य नर्गदा सम्म हामी जुन अभियानमा छौ त्यो अभियानले सार्थकता पाउने देखिदैन,समतामय समाज निर्माणका लागी सामाजिक दृष्टिकोण,सामाजिक मुल्य मान्यता,सामाजिक संस्कार र परिस्थतिलाई परिवर्तन गर्नका लागी  लैगिंक शसक्तिकरणका कार्यक्रम नै तय गरिनु पर्दछ तव मात्र राज्यले तयार गरेको रणनिति सफल भई आर्थिक तथा सामाजिक जीवनमा पुरुष र महिलाको उपस्थिति समानता उन्मुख भएको हुनेछ,अनि मात्र राज्यका हरेक क्रियाकलाप सफल भएको मानिनेछ । लेखक खड्का महिला तथा बालबालिका कार्यालय रुकुमकी सहायक महिला विकास निरिक्षक हुन ।